Предлог – Předłóžka в горнолужишкия език

(in Bulgarian)

            Предлогът в горнолужишкия език е неизменяема част на речта, която изразява отношения за място, за време, за начин, за причина, за цел, за средство, за притежание, за произход, за количество и други видове отношения между обектите. Предлозите биват прости и производни.

Простите предлози в горнолужишкия език са:

bjez(e):  + Р. п.: bjez rady, bjez dźěła, bjez pjenjez, bjez nas, bjeze wšeho, bjez     wědomja и др.;

dla:  + Р. п.: nas dla, tebje dla, česće dla, jědźe dla, starosćow dla, dla nas, dla česće, dalokeho puća dla // dla dalokeho puća, njedostatka dla // dla njedostatka pjenjez и др.;

do:  + Р. п.: do wody skočić, do jstwy zastupić, do kolen, do kromy, do pasa, do jutrow, do přitomnosće, wopić so do njepřitomnosće, šeptać do wucha, hladać do prózdneho, smjeć so do wočow, hić do swěta, do šule, do słužby, drasta do zymy, zawalić do papjery, namočić do wody, wěrić do lěpšeho přichoda, změnić so do njepřećela и др.;

k(e):  + Дат. п.: ke mni, k nam přińć, pósłać k bratrej, přińć k wobjedej, nućić k dźěłu и др.;

mjez: + Вин. п.: kłóć mjez rjebła, mjez swojich přećelow hić, rozdźělić  mjez dźěći; + Тв. п.: mjez njebjom a zemju, mjez nocu a dnjom, mjez porstami и др.;

na: + Вин. п.: sydnyć so na ławku, na dźěło hić, na wjeršk hory zalězć, spěchać někomu na pomoc, na wotpočink so podać, rozbić na kuski, zabić so na smjerć, zepěrać so na kij, wzać na łopać, schorić na suchoćinu, wumrěć na raka, zmoknyć na kožu, zamjerznyć na hłubokosć stopy, na ranje, na wječor, na njedźelu, na jutry, hladać na porjadk, hrać na husle, klawěr, pišćele; + М. п.:  być na dworje, ležeć na blidźe, rosć na horach, čakać na hasy, hrać na klawěrje, pišćelach, huslach, dwělować na sprawnosći и др;

nad(e): + Вин. п.: wobraz nad łožo powěsnyć, Lětadło so pozběhny nad mróčele, Woda saha nad kolena, Dobra rada dźe nad złoto, nad słónco jasny; + Тв. п.: Wobraz wisa nad łožom, Móst wupřestrěwa so nad hłubinu, Nad nami bydli młode mandźelstwo, dobyć nad njepřećelom, knježić nad poddanami, smilić so nad słabym и др.;

po: + Вин. п.: po mloko hić, po lěkarja pósłać, po pomoc chwatać, po susoda skočić; + М. п.: dundać po swěće, jězdźić po kraju, pućować po Łužicy, po hodźoch, po prózdninach, po smjerći, lěkarstwo po kapkach dawać, krok po kroku postupować, hriwnu po hriwnje wudawać, po hróšatku zběrać и др.;

pod(e): + Вин. п.: sydnyć so pod štom, žito pod třěchu zwozyć, někoho pod dohlad stajić; + Тв. п.: pod štomom ležeć, pod słomjanej třěchu spać, wotpočiwać pod zemju, pod dohladom, pod wobkedźbowanjom stać, być pod wliwom, pod zaćišćom, Wukony šulerja su pod přerězkom, Twory so předawaja pod płaćiznu, być pod česću, pod dostojnosću, pod kritiku, pod Budyšinom, pod Čornobohom и др.;

podłu: + Р. п.: podłu Łobja, podłu stareje Berlinskeje dróhi и др.;

pola: + Р. п.: Sprjewja pola Budyšina, pola cyrkwje, pola susoda, pola nas doma, pola wokrjesneho zarjada přistajeny и др.;

porno: + Дат. п.: Porno nam su woni chudźi, porno sebi stajeć, sadźeć, hić и др.;

pře: + Вин. п.: krjepki pře kašel, zymne wobwiće pře zymicu, pře dźěćo płakać, pře to njemóc, pře starosć skoržić и др. ;

před(e): + Вин. п.: před rjadownju stupić, před chěžu stajić, před nós powěsnyć; + Тв. п.: před durjemi stać, před telewizorom sedźeć, před zahajenjom, před wotchadom, bojeć so před njewjedrom, strachować so před wójnu, ćěkać před njepřećelom, zamjelčeć, zatajić něšto před staršimaj, zachować něšto před zahinjenjom и др.;

při: + М. п.: při kachlach sedźeć, při durjach stać, při studiju, při wobjedźe, při zahajenju, při sebi, při ministerstwje za nutřkowne naležnosće, Na Bohatej hasy je wobchod při wobchodźe и др.;

spod: + Р. п.: Zranjeneho wućahnychu spod awta и др.;

w(e): + М. п.: w Serbach, w ruce, w stwě, we wsy, w konsumje, w zańdźenosći, w nowym lěće, žona w narodnej drasće, čłowjek we wysokej starobje, w tołmačenju, w serbskej rěči, w chudobje, w starobje, w ćišću и др.;

wo: + Вин. п.: wo blido dyrić, wo kamjeń załožić, hornc wo zemju wrjesnyć, wo połojcu přemało, wo poschod wyše, wo stopu přestupić, wo chwilku přestać, wo hodźinu pozdźišo, prosyć wo něšto, starać so wo młodźinu, wojować wo swobodu, bojeć so, strachować so wo žiwjenje, Wo pjenjezy njeje ženje nuzy było; + М. п.: rěčeć, powědać wo zajimawych dožiwjenjach, swědčić wo prawosći rozsuda и др.;

wob: + Вин. п.: wob chěžu hić, wob štom so zestupać, nitku wob porst zwić, Nowina wuchadźa wob tydźeń jónu, lěto wob lěto, wob čas přińć и др.;

wot: + Р. п.: wot brjoha, wot ranja, daloko wot města, wot spočatka, wot 19. lětstotka, list wot nana, baseń wot Handrija Zejlerja, 200 metrow wot lěsa, kilometer wot wjeski, wuswobodźić (so) wot nadknjejstwa, mučny wot dźěła, přepoćeny wot syčenja, jedyn wot nas, zbytk wot wčerawšeho wobjeda и др.;

z(e): + Р. п.: z lěsa wustupić, z wody wućahnyć, ze wsy pochadźeć, z třěchi zalězć, z njebjes padnyć, z młodosće, z nalěća, ze spočatka, pjeršćeń ze złota, ze slěbra, hrajki z drjewa, z cyłeje šije rjejić, z cyłeje wutroby, z nohi na nohu stupać, z lubosće, ze zawisće, ze zadwělowanja, ze wšitkich stron, z kóždeho boka, ze stejišća, přełožić z bołharšćiny  do serbšćiny; + Тв. п.: z pjerom pisać, ze łžicu jěsć, z nožom krać, z nawočemi čitać, z nanom na polo hić, z přećelom so wuchodźować, rozmołwjeć so z wučerjom, holca z čornymi wočemi, chěža ze słomjanej třěchu, z cyłej mocu, z cyłej wutrobu ja će witam, slědźić z wulkim zajimom, spěwać z něžnym hłosom, z kurymi spać chodźić, ze switanjom stawać, z wětrom wuwaleny štom, z błyskom zabić и др.;

za: + Вин. п.: za kerk so schować, přimnyć sej za hłowu abo za kornar, za wuši dyrić, kwětku za kłobuk tyknyć, za hodźinu, za lěto, za swětło, za žiwo, za čas mojeho dźěda, hłosować za kandidatow, podźakować so za dobre dźěło, hańbować so za swojeho přećela, někoho za kabat dźeržeć, kupić za pjenjezy; + Тв. п.: kročić za płuhom, bydlić za rěku, schować so za płotom, za blidom sedźeć, awto za awtom, krok za krokom, chodźić za dźěłom, hanjeć za zbožom, slědźić za něčim, běhać za holcami и др.;

zeza: + Р. п.: měsačk wustupi zeza mróčałki, myš wuskoči zeza kamora и др.

Производните предлози  в горнолужишкия език са:

1.      Образувани от наречия:

blisko: + Р. п.: blisko města, rěki, hranicy, blisko kónca, blisko swjatoka, blisko wječora и др.;

dale: + Р. п.: dale Wósporka, dale Choćebuza и др.;

nimo: + Р. п.: nimo šule hić, nimo pósta jěć, Nimo tebje su tam wšitcy byli, Nimo  jednoho prašenja je na wšitko prawje wotmołwił и др.;

niže: + Р. п.: Niže Budyšina wupřestrěwa so krajina hatow и др.;

njedaloko: + Р. п.: Njedaloko Budyšina započinaja so Łužiske hory и др.;

pódla: + Р. п.: pódla Rakec, pódla dwórnišća, pódla susoda и др.;

spody: + Р. п.: Spody blida sedźi kóčka и др.;

srjedź (dosrjedź, zesrjedź, wosrjedź): + Р. п.: srjedź (wosrjedź) žurle rejować, srjedź (dosrjedź) jězora płuwać и др.;

wyše: + Р. п.: Hornja Hórka leži wyše Budyšina и др.;

zady: + Р. п.: Zady našej` pjecy kuntwory hraja и др.;

zboka: + Р. п.: Zboka dróhi wupřestrěwa so rjany lěs и др.;

zespody: + Р. п.: …zo jeno tak škrički błyskaja zespody tych horje so wijacych mikawčkow и др.;

přećiwo: + Дат. п.: wobarać so přećiwo namocy, wojować přećiwo njepřećelej, přećiwo wodźe płuwać и др.;

napřećo: + Дат. п.: Jeho bydlenje leži napřećo nam. Napřećo nam je wón přećelny и др.

2.      Образувани от съществителни: město pjenjez, na rozdźěl wot bratra, w mjenje staršeju, za čas prózdnin, z wuwzaćom Pětra, ze strony stata и др.;

3.      Бивши деепричастия: dźakowano pomocy, dźiwajo na próstwu, njedźiwajo na ćeže, wotpowědujo žadanjam и др.

Едносричните  предлози, които завършват на съгласен, в някои случаи се вокализират: ze slěbra, ze złota, ze mnu, ke kóncej, ke mni, we wodźe, we mni, bjeze mnje, nade mnu, pode mnu, wote mnje и др. Като клитики, едносричните предлози образуват едно акцентно цяло със следващата дума, като ударението се изтегля върху предлога.

Source: Елена Любенова. Граматика на горнолужишкия език. Пловдив. 2003.